17 czerwca 2019

Umowne prawo odstąpienia – czym jest i kiedy jest skuteczne?

W umowach często można spotkać zapis regulujący tzw. umowne prawo odstąpienia, na podstawie którego jednej ze stron lub każdej z nich przysługuje uprawnienie do zakończenia trwania umowy.

Zapis ten stanowi wyjątek od reguły, zgodnie z którą podstawowym sposobem wygaśnięcia zobowiązań powstałych wskutek zawarcia umowy jest jej wykonanie. Niejednokrotnie jednak stronie  może zależeć na „zerwaniu” wiążącego stosunku prawnego.

Niniejszy artykuł zawiera praktyczne wskazówki w jaki sposób prawidłowo redagować postanowienia umowne aby umowne prawo odstąpienia było skuteczne.

Umowne prawo odstąpienia – zastrzeżenie terminu na odstąpienie

Najważniejszym elementem klauzuli umownej przyznającej prawo do odstąpienia od umowy jest określenie terminu na odstąpienie. Brak sprecyzowania w umowie terminu na odstąpienia powoduje nieważność takiej klauzuli, w związku z czym strona, na rzecz której uprawnienie to zostało zastrzeżone nie będzie mogła z niego skutecznie skorzystać. Oznacza to, że oświadczenie o odstąpieniu od umowy złożone na podstawie nieważnej klauzuli nie wywoła zamierzonego skutku prawnego. Określenie terminu, w ciągu którego uprawniony będzie mógł odstąpić od umowy nie jest równoznaczne z tym, że strony muszą wskazać konkretny okres (np.: dwa tygodnie od zawarcia umowy) czy datę końcową. Może to nastąpić poprzez wskazanie zdarzenia, które na pewno ziści się w przyszłości, nawet jeśli nie wiadomo jeszcze kiedy.

Warto zaznaczyć, że powstanie uprawnienia do odstąpienia od umowy może zostać uzależnione od wskazanych w umowie okoliczności przyszłych i niepewnych (np.: określonego zachowania drugiej strony). W takim przypadku należy przyjąć, że powstanie prawa odstąpienia zostało zastrzeżone pod warunkiem zawieszającym. Należy jednak podkreślić, że również w razie zastrzeżenia prawa odstąpienia pod warunkiem strony muszą wskazać termin końcowy skorzystania z tego uprawnienia (np.: trzy dni od zaistnienia określonych w umowie okoliczności). Na marginesie wymaga dodania, że zastrzeżenie bardzo długiego terminu na odstąpienie od umowy (w szczególności, gdy uprawnienie zostanie przyznane tylko jednej ze stron) może w okolicznościach konkretnego przypadku spowodować uznanie postanowienia o prawa do odstąpienia, a nawet całej umowy, za nieważne.

Umowne prawo odstąpienia – forma oświadczenia o odstąpieniu

Przepisy prawa określają formę, w której oświadczenie o odstąpieniu powinno zostać złożone. Jeżeli umowa została zawarta w formie pisemnej, dokumentowej (np.: w drodze wymiany korespondencji e-mail) albo elektronicznej, odstąpienie od niej wymaga zachowania formy dokumentowej, chyba że ustawa lub umowa (strony mogą przewidzieć w umowie formę oświadczenia o odstąpieniu) zastrzega inną formę. Natomiast jeżeli umowa została zawarta w innej formie szczególnej (np.: w formie aktu notarialnego), odstąpienie od umowy powinno być stwierdzone pismem.

Umowne prawo odstąpienia – adresat oświadczenia o odstąpieniu

Adresatem oświadczenia o odstąpieniu jest druga strona umowy. Co za tym idzie, oświadczenie takie należy uznać za złożone z chwilą, gdy doszło do drugiej strony w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią. Możliwość zapoznania się z treścią oświadczenia należy oceniać na gruncie konkretnego przypadku.

W celu skutecznego zawarcia w umowie omawianego prawa strony nie muszą posłużyć się wyrażeniem „odstąpienie”. Zgodnie z regułami wykładni oświadczeń woli, za zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia mogą być uznane postanowienia upoważniające np.: do „wycofania się z umowy” czy „anulowania zlecenia”, pod warunkiem, że postanowienia takie nie pokrywają się w istocie z okolicznościami umożliwiającymi odstąpienie od umowy w przypadkach uregulowanych w przepisach  powszechnie obowiązującego prawa. Wydaje się, że opisane powyżej wnioski dotyczące terminologii używanej w celu zastrzeżenia w umowie prawa odstąpienia można odnieść również do treści oświadczenia o odstąpieniu od umowy.

Warto również zaznaczyć, że przepisy prawa nie przewidują konieczności zawarcia w umowie przyczyn, które uprawniałyby do skorzystania z omawianego prawa. W związku z tym, strona uprawniona do odstąpienia od umowy nie ma obowiązku wskazywania w oświadczeniu o odstąpieniu rzeczywistych powodów uzasadniających wykonanie tego uprawnienia.

Umowne prawo odstąpienia – skutki odstąpienia od umowy

W razie skutecznego wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za „niezawartą”. Oznacza to, że będące przedmiotem umowy zobowiązania wygasają z mocą wsteczną, tj. od chwili zawarcia umowy.

Strony powinny sobie wzajemnie zwrócić to co dotychczas sobie świadczyły.

W przypadku, gdy żadna ze stron nie przystąpiła nawet w części do realizacji świadczenia, powoduje jedynie to, że strony zostają zwolnione z obowiązku świadczenia.

Sytuacja komplikuje się, gdy oświadczenie o odstąpieniu zostało złożone w momencie, w którym wynikające z umowy zobowiązanie zostało (chociażby częściowo) wykonane. Wówczas następstwem odstąpienia od umowy jest powstanie nowego zobowiązania obligującego strony do zwrotu spełnionych świadczeń (np.: obowiązek zwrotu sprzedającemu zakupionego przedmiotu, który został przez kupującego odebrany przed odstąpieniem od umowy). Istotnym jest, że świadczenie powinno zostać zwrócone „w stanie niezmienionym”, chyba że zmiana była konieczna „w granicach zwykłego zarządu”.

Z tych względów zaleca się, aby zawierając umowę przewidującą umowne prawo odstąpienia, do czasu upływu terminu jego wyegzekwowania, strona zachowała użyteczność i przeznaczenie przedmiotu świadczenia, przy uwzględnieniu reguł prawidłowej gospodarki.

Pojawia się również pytanie, w jaki sposób strony powinny się „rozliczyć” za czasowe korzystanie ze wzajemnych świadczeń. Przepisy przewidują, że za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie, nie precyzując jednak pojęcia „odpowiednie” .

Przyjmuje się, że w braku odmiennych postanowień umowy określających wysokość wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy, powinno ono zostać ustalone na poziomie, na jakim racjonalni uczestnicy obrotu określiliby je w umowie, której przedmiotem byłoby oddanie rzeczy do korzystania.

Jeśli zaś chodzi o wynagrodzenie za świadczone usługi, celowym byłoby odniesienie się do wynagrodzenia wskazanego przez strony w umowie. W braku regulacji umownych należałoby posiłkować się cenami tego rodzaju usług funkcjonujących na rynku.

Niezależnie od powyższego należy zasygnalizować jeszcze jeden problem praktyczny. Dotyczy on skutków odstąpienia od umowy, na podstawie której nastąpiło przeniesienie własności. Orzecznictwo nie wypracowało w tej kwestii jednolitego stanowiska. Jednakże w nowym piśmiennictwie często prezentowany jest pogląd, zgodnie z którym w następstwie odstąpienia od umowy przenoszącej własność powstaje nowego zobowiązanie, które obliguje do zwrotnego przeniesienia własności na zbywcę. Innymi słowy, wykonanie umownego prawa odstąpienia, nie powoduje automatycznego „powrotu własności” do zbywcy.

Możliwość modyfikacji skutków odstąpienia od umowy

Możliwe jest zastrzeżenie w umowie, że odstąpienie wywoła skutek jedynie na przyszłość, tj. od chwili złożenia oświadczenia, a nie od chwili zawarcia umowy. Dopuszczalne jest zatem postanowienie umowy, zgodnie z którym w razie odstąpienia po wykonaniu umowy w całości lub w części, na stronach nie będzie ciążył obowiązek dokonania wzajemnych rozliczeń, np.: zapłaty wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy.

Umowne prawo odstąpienia a wypowiedzenie umowy

Na koniec warto omówić różnicę pomiędzy wypowiedzeniem umowy oraz prawem odstąpienia od umowy. Wyjaśniając różnicę pomiędzy ww. instrumentami w nauce prawa wskazuje się, że odstąpienie dotyczy przede wszystkim stosunków zobowiązaniowych o charakterze krótkotrwałym, regulujących świadczenia jednorazowe (np.: umowa sprzedaży samochodu). Natomiast wypowiedzenie jest narzędziem właściwym do rozwiązania umów regulujących świadczenia ciągłe lub okresowe (np.: umowa najmu lokalu mieszkalnego, na podstawie której świadczenie wynajmującego polegające na umożliwieniu najemcy korzystania z lokalu ma charakter ciągły).

W praktyce można jednak spotkać w umowach o charakterze ciągłym zapisy odnoszące się do  umownego prawa odstąpienia. W takim przypadku odstąpienie od umowy, podobnie jak wypowiedzenie, wywołuje skutki jedynie na przyszłość. Co za tym idzie, w przypadku odstąpienia od umowy kreującej zobowiązanie o charakterze ciągłym, odpadnie konieczność rozliczenia przez strony spełnionych do tego momentu świadczeń.

Ocena, czy strony zastrzegły w umowie prawo odstąpienia od umowy, czy prawo do jej wypowiedzenia ma jednak istotne znaczenie praktyczne. W przeciwieństwie do uregulowania w umowie prawa jej wypowiedzenia, dla skutecznego przyznania stronie uprawnienia do odstąpienia od umowy konieczne jest określenie terminu do skorzystania z tego prawa.

 

Podobne artykuły: